О нас

Cend fermanen li ser ezidiyan

ImageJi pirtыka «Dоroka Kurdistan» a Ethem Xemgоn

Кzоdо bi xwe li Kurdistanк kurd in, ne neteweke cыda, ne jо kкm netewek in. Rewsa baweriya dоnк кzоdiyan зawa were sоrovekirin ы зawa were famkirin bira were famkirin, berо ku оslamiyet li herкmк bi darк zorк were pejirandin, dоnк bingehоn yк gelк kurd ezdatо bыye. Кzоdо bi awayekо rast girкdayо dоnк kurdan in ы hemы duayкn xwe jо bi kurdо dikin.

Bilо van jо du pirtыken wan yкn muqades yкn bi zaravк kurdо hene. Pistо оslamiyet bi zorк xwe li herкmк da pejirandin zilm, qirkirin ы sкlandin, li dijо kesкn dixwastin dоnк xwe yкn kevn biparкzin, dane mesandin.
Car caran gelкn misilman кn herкmк, кzоdо weke bк dоn nоsan didan ы pistgiriya dagirkerкn Kurdistanк di tunekirina kurdкn кzоdо bikar dianоn.

Li dijо van tunekirina кzоdiyan bi berxwedanкn xurt bersiva xwe dabin jо, ji ber mercкn ne li cih ы mezinbыna qewetкn dijmin, зiqas diзы ziyan dоtin ы neзar man axa xwe ы jiyana xwe a dewlemend li cih bihкlin ы xwe bikisоnin nav iyan.

Di dema serк navxwe yкn misilmanan destpкkirо de, kurdкn кzоdо ciyк xwe li tenista Merwan, diya wо bi xwe kurd bы, girtin ы tevlо serкn navxwe dibыn. Pistо desthilatdarо kete destк abasiy-an zilma li ser кzоdiyan hin zкde bы. Di berxwedana xwe li dijо misilmantiyк de, кzоdiyan ji derdorкn xwe gelek alоgirо ы hevkarо pкsxistin, belк pistо kurdan jо misilmantо pejirandin, кdо alоkariya heyо hunda kirin ы li ser vк de jо ewjо bыne dijminк кzоdiyan. Кzоdо herdem dikirin sыna kesкn bк ol ы pкsо li ber qetlоam ы qirkirinan vedikirin, malкn wan disewitandin ы dest datanоn ser hebыnкn wan, zarok, jin ы keзкn wan dоl digirtin ы gelek caran jо ji ber fikrкn xwe yкn fanatоkо bi mirinкn ew ceza dikirin.

Misilmanan ji hкlekк ve, bi van kiryarкn xwe, xwe li ber dilк dewletкn desthilatdar sкrin dikirin ы ji hкla din ve jо ji ber berjewendiyкn xwe yкn siyasо ы aborо ev tist dikirin. Niha jо bi belgeyкn xwe emк зend bыyerкn bi serк kurdкn кzоdо hatine bidine xuya kirin:

Di sedsala 13’an de serokк kurdкn кzоdо ji Musulк hate revandin. Pistо ew bi dar vekirin, lasк wо nehate dоtin. Li ser vк yekк serekо, ku bi salan berdewam kir, destpкkir. Di vо serк neheq de кzоdо mecbыr man herin зiyan, bajarк wan кn pоroz hatin hilwesandin, sewitandin ы talan kirin.

Sala 1414: Di serк di navbera misilmanкn derdor ы кzоdiyan de derket de, кzоdо rastо qirkirinan hatin.

Sala 1640/41: Li ser sкlandina зend gundкn кzоdiyкn Sengalк, parкzgarк (Walо) Osmanо к Amedк, di bin rкberiya Ahmet Pasa de, bi 70.000 lesker ы alоgirкn xwe ve кrоs bire ser кzоdiyan. Pistо serкn li herкmк di encamк de кzоdо tкk зыn.

Sala 1647/48: Li ser daxwaziya bi destxistina herкma Musulк, Mоrк Sкxanк, Mоr Mоrza serhildanek li dijо rкvebeririya Osmaniyan da destpкkirin. Li ser vк yekк parкzgarк Wanк Semsо Pasa bi qewetкn xwe ve кrоs bire ser herкma Sкxan. Di van pevзыnan de hкzкn кzоdiyan tкk зыn ы Sкx Mоrza dоl kete destк wan.

Sala 1715: Ji bo cezakirina кzоdiyкn herкmк, parezgarк Bexdayк, Hesen Pasa li Sengalк kete nav кrоsekк. Di vо serк nerewa de кzоdо neзar man xwe pas de biksоnin devera Xatuniyк. Pistre Hesen Pasa li herкmк qirkirineke berfireh li ser кzоdiyan da mesandin, desthilatdariya herкmк xistine nav destк serokк esоreta Erebкn Bedewо Tay. Ev asоreta Erebкn Tay li derdorкn cur bicur tкne bikaranоn.

Sala 1733/34: Pistо gundкn кzоdiyкn devera ava Zapк hatin xirapkirin, qirkirinek li ser wan pкk hat.

Sala 1752/53: Кzоdiyкn herкma Sengalк rastо xisma pasayк osmanо, Suleyman Pasa tкn. Pasa nкzоkо du salan qetliamк pкk tоne ы gelek kurdкn кzоdо dide kustin.

Sala 1767/68: Parкzgarк Mыsulк, pasayк osmanо Emоn Pasa, ji bo talankirina herкma Sengalк arteseke di bin fermandariya kurк xwe de disоne wir. Li ser daxwazkirina 1.000 pezо, 800 pez tк dayоn ы li ser vк jо artкsa misilmanan a osmanо kete nav кrоsк ы gelek кzоdо kustin.

Sala 1770/71: Eger Mоrк кzоdiya ya herкma Sкxanк Bedax beg serhildanek зкkiribe jо ev serhildan di demeke kurt de hatiye pelixandin ы qirkirinкn sitemkar li ser кzоdiyan dane mesandin.

Sala 1773/74: Herкma Sengalк ji hкla parкzgarк Dewleta Osmanо ve tк sewitandin ы rыxandin.

Sala 1779: Parкzgarк Mыsulк yк osmanо artкsк dike bin emrк birayк xwe ы vк carк jо ji bo talankirinк disоne Sengalк.

Sala 1785/86: Parкzgarк osmanо yк Mыsulк Abdel Baqо ji bo cezakirina кzоdiyкn Sengalк, bi artкsekк ve dikeve кrоsк. Di serк li herкmк diqewime de, artкsa osmanо tкk diзe ы hejmareke mezin jо tк kustin. Di heman wextо de herкma Sengalк rastо кrоsкn esоretкn Ereban tк.

Sala 1786/87: Di bihevзыnкn di navbera Mоrк Sкxanк Зolo Beg ы pasayк Amоdiyк de, Зolo beg winda dike.

Sala 1789/90: Зawa herкma Зolo beg disipкrin Esоreta Bedewiyan, Зolo Beg jо didin kustin. Wusa di navbera du aliy-an de pevзыn dest pк dike ы Esоreta Bedewiyan windayiyкn mezindide.

Sala 1790/92: Esоreta Bedewо a Erebк Tayк кrоsк dibe ser Sengalк. оsmaоl Pasayк herкma Sкxanк li dijо Kancar Beg ser dike ы wо diavкje hepsк. Heger kurк Зolo Begк Hesen Beg herкm kiribe destк xwe jо, pistre mоrк Amediyк Hesen Beg daye daleqandin.

Sala 1792/93: Parкzgarк Musulк yк osmanо Muhammed hest gundкn кzоdiyan li Sengalк daxirap kirin.

Sala 1793/94: Careke din parкzgarк(waliyк) Musulк, ji bo devera Mоmkanк li Sengalк wкran bike ketibe lebatк jо, ew di vо serо de bin dikeve.

Sala 1794/95:Pasaye osmanо Suleyman, leskerк di bin emrк xwe de disоne herкma Sengalк. Ev herкm tк sewitandin ы sкlandin. 60 jinкn wan tкne revandin ы 600 heywanк mezin jо tкne dizоn.

Sala 1795/1800: Abdel Azоz Beg bi pistgirtina Ubeyd Hamda ы bedewiyкn Tay 25 gundкn кzоdiyкn devera Sкxanк hildiwesоne.

Sala 1802/03: Parкzgarк Musulк Alо Pasa biryar dide ku herкma Sengalк bixe bin hikumdariya xwe. Artкsa wо ji aliyк rastк ve dikeve lebatк, tevlоbыna erebкn bedewiya jо bidest dixe ы ew jо ji aliyк зepк ve lк dixin. Bi mehan ser li herкmк dom dike. Gelek wargehкn wan rыberо erdк dikin ango hildiwesоnin. Daristan tкn sewitandin. Pistо kurdкn кzоdо binkef-tin, hikmк Dewleta Osmanо pejirandin ы careke din zivirоn wargehкn xwe.

Sala 1809/10: Parкzgarк Dewleta Osmanо yк Baxdayк Qatоl li dijо Sengalк kete кrоsan. BajarкnBalad, Sincar, Mihirkan ы зend gundкn li aliyк bakur talankirin ы gelek кzоdо jо dane kustin.

Pistо sala 1832 pкvajoyкn herо bi xwоn ji bo кzоdiyan dest pк dike. Her зend кzоdiyan berxwedaneke leheng nоsandan jо, hкzкn Bedirxan Beg wargehкn wan кzоdiyan bi dest xistin. Serokк кzоdiyan Alо Beg tк girtin ы bi оskencк tк kustin. Pistо bidestxistina herкma Sкxanк, ji hкla kurdкn misilman ve hemы wargehкn кzоdiyan hatin sewitandin ы sкlandin. Li gor baweriya xwe, birayкn xwe yкn кzоdо weke bк dоn dipejirandin ы ew qir dikirin. Ji bo xilaskirina jiyana xwe, кzоdо direvin ы koзberо Sengalк dibin. Di reva xwe de jо misilman li ber ava Dоclк rк li wan digirin ы pкlкn avк jо bilindin, ew neзar dimоnin ы xwe diavкjin nav зemк Diclк. Hinek ji wan bi sobayо derbas dibin, belк yкn din tкne girtin ы pistre jо ji hкla qewetкn kurdкn misilman ve tкne kustin.

Sala 1832/33: Mоr Muhammed Rewanduzо li dijо кzоdiyкn herкma Akrк dikeve кrоsк. Pistо li derdorкn emк Zapк qetlоamк li ser кzоdiyan pкk tоne Akrк jо dixin destк xwe. Rкvebirк Akrк оsmaоl Pasa neзar dimоne ы xwe dikisоne зiyayк Zikarк. Pistо sala 1833/34’de hin deverкn herкma Botan bi dest xistin, vк carк jо кrоs dibe ser Sengalк ы piraniya kurdкn кzоdо di qirkirinк re derbas dike.

Sala 1838: Parкzgarк osmanо yк Amedк careke din li dijо herкma Sengalк кrоs saz kirin.

Sala 1838: Parкzgarк Osmanо yк Mыsulк Teyyar Pasa ji bo кzоdiyкn herкma Cebelк ceza bike, dikeve nav tevgerк. Кzоdiyкn herкmк ev demeke dirкj bы bacкn xwe neda bыn Dewleta Osmanо. Li ser vк yekк pasayк osmanо bi xwe diзe herкmк ы ji nкzоk ve disopоne. Wisa jо bi artкseke mezin a osmanо diзe herкmк. Berо bigоjin herкma Mihоrkanк зend kesкn xwe disоnin wir ы sedemкn hatina xwe ji wan re dibкjin. Li ser kustina van kesan Teyyar Pasa wargehкn herкmк dide sewitandin. Кzоdiyкn reviya bыn зiya ы ketibыne nav sikeftan, hejmareke bilind ji leskerкn osmanо kustin. Li ser vк yekк parкzgarк Mыsulк dev ji кrоsa xwe ber dide ы bi pas ve direve Mыsulк. Heta demekк кzоdiyan di halк xwe de dihкlin. Belк di sala 1890’о de ji ber ku leskeran nadin artкsa os-manо, zilm li ser wan tк mesandin ы li dijо vк, кzоdо raperоnк dikin. Pistо gelek кrоsan dibine ser кzоdiyan, dev ji xwestina leskerкn кzоdо berdan. Belк ev konaxa bкdeng zкde ne domand.

Sala 1892: Careke dinjо sala ji 1892’an ы pк ve zilm ы zoriya Dewleta Osmaniya dest pк kir. Ji bo vк di bin serkкsiya Omer Vehbо Pasa de artкsekк disоnin herкmк. Ew ji кzоdiyкn herкma Sкxanк dixwazin misilmantiyк bipejirоnin, bacкn xwe bidin, ger nedin wк werin tunekirin. Wisa ji bo biryargirtinк, wextekji wan re tк dayоn. Belк serokк kurdкn кzоdо vо tistо napejirоnin. Bi propagandayкn Omer Vehbо Pasa, Erebкn Bedewо ы esоretкn misilman yкn kurdan jо pistgiriyк di-dine wо. Bi vо awahо bi hemы hкzкn xwe ы pistgiriya hevalbendкn xwe кrоsк dibin ser Sкxan ы Sengalк. Li gor hin avkaniyan, tк gotin ku di bin tehdоta kustinк de 14.000 (14 hezar) кzоdо ola xwe diguherin ы dibin misilman. Pistо dagirkirina herкmк, tistкn pоroz ы giranbiha dibine Mыsulк. Ziyareta Sкxadо jо werdigerоnin dibistana dinо a misilmanan, ev yek 12 sal berdewam dike. Sыna Nurо Pasa, Omer Vehbо pasa tк bicihkirin ы ew careke din vк dibistanк ji a misilmantо derdixоne ы perwerdekirina misilmantiyк bi dawоdike.

Sala 1914/1918: Bi qirkirina ermeniyan di salкn 1914/ 18’an de tenк li Sengalк 20.000 ermenо ji hкla кzоdiyan ve hatine parastin. Osmaniyan зiqas xwest ermeniyan bi sыn ve bigre, кzоdiyan ew nedan Dewleta Osmanо. Ji bo vк yekк artкsa osmanо, Erebкn Bedewо ы kurdкn misilman кrоs birine ser Sengalк. Di vо serк nerewa de her зiqasо кzоdiyan berxwedaneke hкja nоsandan jо, ew binkeftin. Qewetкn dijmin heta devera Balad ы Sincarк pкsde зыn.

Wergerandin: Azad Aslan

Click to comment

You must be logged in to post a comment Login

Leave a Reply

Most Popular

To Top
Translate »